Schroniska | Przyroda | Ciekawe wycieczki | Szczyty | Zwiedzanie | GOPR

Budowa
Znaczne zróżnicowanie krajobrazu Sudetów pozostaje w bezpośrednim związku z niezwykle różnorodną i złożoną budową geologiczną. Najstarsze, prekambryjskie i kambryjskie skały krystaliczne występują w Górach Sowich, Złotych, Bystrzyckich i Grupie Śnieżnika; staropaleozoliczne serie skał osadowych i wulkanicznych w Górach Kaczawskich i Bardzkich; młodopaleozoliczne osady (zwłaszcza karbońskie i permskie) w niecce śródsudeckiej, północnosudeckiej i świebodzickiej; mezozoiczne osady (górno kredowe) w Kotlinie Kłodzkiej i Lwóweckiej i in.
Towarzyszą im przejawy różnowiekowego wulkanizmu: staropaleozoicznego (głównie podmorskiego) w Górach Kaczawskich (diabazy, paleoporfiry, keratofiry), młodopaleozoicznego(głównie warscyjskiego) zwłaszcza na obrzeżu niecki śródsudeckiej (porfiry i melafiry) oraz trzeciorzędowego przede wszystkim na linii głównego uskoku sudeckiego (bazalty).
Nigdzie w Polsce, poza Sudetami, nie spotyka się takiej róznorodności skał, z którymi wiążą się liczne złoża kopalin mineralnych: węgla kamiennego i brunatnego, rud miedzi, niklu, chromu i żelaza, związków arsenu, barytów, fluorytów i wielu innych, nie mówiąc już o surowcach skalnych: granitach, bazaltach, melafirach, porfirach, piaskowcach, marmurach i innych czy o licznych źródłach wód mineralnych, w tym także radoczynnych.
Rzeźba Sudetów, podobnie jak ich struktura geologiczna, wykazuje znaczne zróżnicowanie i jest wynikiem wielokrotnego wypiętrzania i fałdowania górotworu oraz długich okresów niszczenia i zrównywania. W swym dzisiejszym zarysie uformowała się ona ostatecznie w trakcie trzeciorzędowych ruchów górotwórczych przed ok. 20-12 mln lat. Stąd też często starym masywom o płaskich, wyrównanych grzbietach towarzyszą rozległe kotliny śródgórskie, a łagodne wierzchowiny ostro kontrastują z głębokimi dolinami i przełomami rzek. Cały górotwór jest intensywnie pocięty uskokami tektonicznymi, które sprawiają, że Sudety mają charakter gór zrębowych (załomowych). Związane z liniami tektonicznymi przejawy działalności wulkanicznej starszej i młodszej dały chrakterystyczne w krajobrazie formy kopuł i stożków wulkanicznych zwłaszcza w Górach Kamiennych i Wałbrzyskich oraz na Pogórzu. Z kolei długotrwałym procesom selektywnego wietrzenia i denudacji zawdzięczają swe pochodzenie tak powszechne w Sudetach rumowiska skalne, często o cechach gołoborzy, a nade wszystko malownicze, oryginalne formy skałek zwłaszczaw w Karkonoszach (granity) i Górach Stołowych (piaskowce). Ponadto w Karkonoszach zachowały się formy polodowcowe (kotły, moreny, jeziora), nadając im piętro rzeźby wysokogórskiej.
Klimat
Klimat Sudetów, podobnie jak całej południowo-zachodniej Polski kształtują masy powietrza napływające znad Atlantyku, Skandynawii i północno-wschodniej Europy, rzadziej znad Azorów, północnej Afryki i południowej Europy. Dzięki tym masom tworzą się pewne charakterystyczne dla Sudetów typy pogody. Z wędrówką niżów i frontów polarnych wiążą się krótkotrwałe (2-4 dniowe) kompleksy niżowe atlantyckie, którym towarzyszy tak częste w Sudetach zachmurzenie, opady i wiatry: zimą południowo-zachodnie, ocieplające, latem północno-zachodnie, ochładzające. W lecie tworzy się kompleks wyżowy, podzwrotniowy, przynosząc długotrwałe niekiedy okresy słonecznej, bezwietrznej pogody (maj, wrzesień), z nocnymi inwersjami temperatur i porannymi zamgleniami, zwłaszcza w kotlinach. Na ogół rzadko występujący wilgotny kompleks cyklonalny śródziemnomorski jest głownym sprawcą letnich burz i huraganów z powodującymi wielkie szkody opadami, natomiast kompleks wyżowy, chłodny jest sprawcą ostrych, często mroźnych zim (styczeń-marzec), zwłaszcza w kotlinach śródgórskich. Tak więc generalnie można uznać, że Sudety należą do najchłodniejszych i najwilgotniejszych regionów Polski.
Rozkład temperatur pozostaje w ścisłym związku z wysokością: przeciętnie co 100 m temperatura spada o 0,5 stopnia C. Najzimniejszym miesiącem jest styczeń, najcieplejszym lipiec. Opad wzrasta z wysokością, średnio ok. 70 mm na każde 100 m. Maksimum opadowe wypada w lipcu (częste opady nawalne), minimum w lutym. Liczba dni ze śniegiem nie przekracza 100; śnieg utrzymuje się w Karkonoszach ok. 200 dni, w kotlinach 50 dni. Przeważają wiatry o kierunku zachodnim, przy czym w porze chłodnej głównie z południowego zachodu, w lecie z północnego zachodu.
Warto podkreślić, że w Sudetach, w porównaniu z tymi samymi wysokościami w Karpatach, panują znacznie surowsze warunki klimatyczne. Przejawia się to m.in. w fakcie, iż górna granica lasu przebiega tu ok. 250 m niżej.
W klimacie lokalnym dolin i kotlin śródgórskich ważną rolę odgrywają ciepłe i suche wiatry fenowe (w Tatrach zwane wiatrami halnymi). Podwyższają one temperaturę i obniżają wilgotność powietrza, a także redukują zanieczyszczenie atmosfery i zmniejszają zachmurzenie. Mają też poza tym i wpływ destrukcyjny: w lecie ich osuszające działanie hamuje wegetację roślin i zwiększa niebezpieczeństwo pożarów, w zimie wzrost temperatury powoduje topnienie śniegów i gwałtowne, niespodziewane powodzie. Dziełem szczególnie gwałtownych fenów są zniszczenia olbrzymich połaci lasu (wiatrołomy). Często w czasie fenu po odwietrznej stronie grzbietów (zwłaszcza Karkonoszy) tworzy się charakterystyczny wał chmur, zwanych Moazagatoll, utrzymujący się dzięki silnym prądom wstępującym, sięgającym 8000-9000 m, wykorzystywanym powszechnie przez szybowników. Warto wspomnieć, że związane z fenami krótkotrwałe, silne wahania ciśnienia, temperatury i wilgotności wywołują u ludzi zaburzenia w układzie krążenia zwane chorobą fenową.
Fauna
Świat zwierzęcy Sudetów, choć kształtowały go te same co roślinność warunki, uległ daleko większym przeobrażeniom, przede wszystkim na skutek działalności człowieka. Wytrzebiono, pospolite jeszcze w XVII i XVIII w., niedźwiedzie, rysie, żbiki i wilki, zagładzie uległy bobry i wydry. Dziś powszeche są jeszcze jelenie, sarny i dziki. Zadomowił się także sprowadzony przed 100 laty z Korsyki baran górski, zwany muflonem (rejon Chojnika, Kozacka Dolina). W lasach sudeckich żyją ponadto borsuki, lisy, kuny, łasice, tchórze, wiewiórki (rude i czarne), a w niższych partiach spotyka się często jeże i zające. Bardzo liczne są drobne ssaki (nornice, darnice, ryjówki, myszy). Z ptaków występuje kilka gatunków jastrzębi, pustułka, dzięcioły, płochacz halny, pliszka, świergotek nadwodny, zimorodek i inne, z gadów m.in. żmija zygzakowata i gładka; z płazów: traszka górska i slamandra plamista. Osobliwością Sudetów Wschodnich jest mały gryzoń - koszatka, występujący poz środkową i wschodnią Europą także w zachodniaj Azji.
Flora
Położenie Sudetów w systemie starych gór Europy zaważyło na swoistym charakterze roślinności, która wykazuje wiele cech wspólnych z Karpatami, lecz także znaczne w stosunku do nich zubożenie - wynik chłodniejszego klimatu, odmiennych warunków glebowych (ubóstwo skał węglanowch) i mniejszych wysokości. Stwierdzono, że z ok. 500 gatunków rosnących w zachodnich Karpatach zaledwie ok. 200 występuje w Sudetach. Pewną odrębność florstyczną Sudetów podkreśla fakt występowania gatunków niespotykanych w Karpatach (skalnica śnieżna, przytulia hercyńska, gnidosz sudecki, wierzba lapońska, malina moroszka i inne), a także nielicznych endemitów (dwie odmiany pierwiosnki wyniosłej, rosnący na porfirach fiołek porfirowy, skalnica darniowa i inne).
Dzisiejsza roślinność Sudecka ukształtowała się głównie drogą migracji, począwszy od schyłku epoki lodowej. Stąd obecność gatunków arktycznych (skalnica śnieżna, gnidosz sudecki), arktyczno-alpejskich (wiechlina alpejska, fiołek dwukwiatowy, skalnica gronkowa i inne), ałtajsko-alpejskich (zawilec narcyzowy, skalnica darniowa), sródkowoeuropejskich (większość drzew liściastych) i wysokogórskich (kuklik górski, skalnica mchowata, pięciornik złoty, przywrotnik rozcięty, tojad mocny i inne), a nawet pontyjskich (kłokoczka południowa).
Wilgotny, chłodny klimat sprzyja rozwojowi torfowisk, tak w strefie leśnej, jak i subalpejskiej z chrakterystycznymi zespołami roślinnymi, w których uczestniczą m.in. karłowaty świerk, kosodrzewina, brzoza karłowata, a ponadto liczne gatunki turzyc, wełnianki, borówki i mchy torfowe.
Podobnie jak w innych górach w Sudetach występuje piętrowy układ stref roślinnych.
Regiel dolny (400-1000 m) pierwotnie obejmowały lasy mieszane z udziałem buka, świerka, jawora i jodły, a w niższych partiach sosny, modrzewia, brzozy, dębu, klonu i lipy, z bogatym podszyciem (m.in. leszczyny, maliny i jeżyny) i runem (przenęt purpurowy, podbiał alpejski i inne). Lasy te zostały w znacznej mierze przetrzebione w XVI-XIX w., a na ich miejsce wprowadzono monokultury świerkowe, często padające ofiarą szkodników leśnych, pożarów i huraganów. Niewielkie fragmenty pierwotnej puszczy sudeckiej zachowały się w Górach Sowich, Stołowych i Bialskich i są objęte ochroną. Śródleśne łąki i polany porastają gęste ziołorośla z chrakterystycznym lepiężnikiem białym i świerząbkiem orzęsionym, zwłaszcza w obszarach podmokłych.
Regiel górny (1000-1250 m) tworzą zespoły lasu świerkowego z udziałem jarzębiny, rzadziej buka, jawory i jodły, z chrakterystycznym runem, w którym występują m.in. paprocie (wietlica alpejska, podrzeń żebrowiec), szczawik zajęczy, podbiał alpejski, borówka, a ponadto liczydło górskie i chrakterystyczna wysoka trawa z gatunku trzcinnika owłosionego, porastająca zwłaszcza miejsca lepiej naświetlone, poręby, itp.
Piętro subalpejskie (powyżej 1250 m) porastają zwarte zarośla kosodrzewiny, której towarzyszą jarzębina, brzoza karpacka i wierzba śląska, a także skarłowaciały świerk. Powszechne są pondto borówka i bażyna czarnojagodowa. W zespołach ziołorośli wyróżniają się miłosna szarolistna, tojad mocny, wietlica alpejska, ciemiężyca zielona, lepiężnik biały, jaskier platanolistny i inne, ponadto traworośla z zespołem trzcinnika owłosionego i psiej trawki na czele. Tu także występują liczne torfowiska z mchami, turzycami i nielicznymi gatunkami roślin kwiatowych.

Źródło: Sudety Przewodnik autorstwa Ryszarda Chanasa i Janusza Czerwińskiego, wydanie II, Warszawa 1979.

Schroniska | Przyroda | Ciekawe wycieczki | Szczyty | Zwiedzanie | GOPR